Ридл. Град со двокатни автобуси, но не и во Лондон. Град со пиратски бродови, но со најблиското море триста километри на запад. Град со "класични" палати и илјадници "древни" статуи, но подигнувани само во последната деценија. Ова е Скопје, надреалистички парадокс, главниот град на (Северна) Македонија - земја која го доби името пред само четири месеци. Во раните 1960-ти, таа била уништена од силен земјотрес, и начинот на кој бил обновен предизвикал трајна траума на психата на граѓаните. Половина век подоцна, акумулираните детски комплекси изнесоа излез од другата крајност: Скопје се претвори во европски (а можеби и дури и светски) центар на архитектонски вкус. Ние го продолжуваме нашето заедничко балканско патување со турскиот оператор АероТревел. Сè уште не видовме такво нешто: тоа ги повредува нашите очи, но речиси невозможно е да се оттргне од размислувањето на убавините на северно-македонската престолнина.
Целиот свет научил за Скопје само во 1963 година, бидејќи пред да се нурне во нијансите на географијата на Балканот, луѓето немале добра волја. Суди за себе: кој е загрижен за провинциски град со население од помалку од 200 илјади луѓе, дури и ако главниот град е најстариот заостанат дел од сите југословенски републики? Но неукротивиот елемент (во форма на земјотрес) го кажа својот збор, а градот (иако за кратко време) беше во центарот на вниманието. Потоа, сè повторно беше безбедно заборавено, Скопје повторно се врати во своето летаргично постоење - дури и војната за независност не се случи тука, како и во многу други фрагменти од југословенската федерација. Ваквата нејасност до лидерите на Македонија (тогаш сеуште не северно) изгледаше офанзива, се искачија во државниот буџет и почнаа да го красат капиталот до најдоброто од нивното естетско образование. Излезе толку лошо што некаде дури и добро.
Столица, изградена, затворена
Запознајте го Никола Груевски, лидер на нацијата, премиер на Македонија со десетгодишно искуство (2006-2016), конзервативен и националист, борец за традиционални вредности (како и обично). Тој го измислил сè во доцните 2000-ти. Идејата за проектот "Скопје-2014" беше незгодна: зедовме досаден нов социјалистички град (Скопје), брзо изградивме две или три дузина палати инспирирани од антички храмови; се искачува кон авантурите на Александар Македонски. Електорат е инспириран, но, се разбира, тоа не станало подобро (можеби дури и полошо), но чувството на самоувереност се префрли на ново ниво и не се срами од странци. Во други (поголеми) држави, истиот ефект се постигнува со сабет-растреперува со ново оружје, но сега Груевски одлучи да постигне успех со архитектонски и скулпторски средства.
Сепак, наскоро, се покажа дека наместо декларираните 80 милиони евра, проектот изеде половина милијарда (исто евро), а можеби и тоа не е сè. Има навистина повеќе странци во градот, но понекогаш се однесуваат на чуден начин: тие кикоткаат и ги покажуваат прстите на национална гордост. Нови згради се влошуваат многу побрзо од нивните антички прототипови, и генерално невработеноста поради некоја причина не се намалуваше од целата оваа големина, а платите одбиваат да растат. Покрај тоа, локалните Албанци (а тоа е една четвртина од населението) се незадоволни, бидејќи спомениците се многу често македонски, а меѓу Албанците се почитува само мајка Тереза (родена во Скопје). Генерално, меден месецот со луѓето на премиерот-националист се протегаше само 10 години, а архитектурата не помогна. Македонците се сеќаваа на остатоците од сопствената демократија, организираа улични протести, се покажа дека Груевски не бил само љубител на Големата Македонија, туку и корумпиран службеник (неверојатен), бил осуден и срамно избегал да посети уште еден конзервативен националист и борец за традиционалните вредности на унгарскиот премиер Виктор Орбан . Скопје беше оставен сам со својата лажна античка, повеќе слична на негуваниот сон на сите цигански барони одеднаш.
Град на меѓународна солидарност
Најверојатно целата приказна не би се случила ако не се случиле настаните од 1963 година. Општо земено, Скопје беше трипати уништено од земјотреси, но никој не ги забележа првите два случаи (тоа не беше многу популарно кај масовните комуникации во 6-тиот и 16-тиот век) и затоа не научија никакви лекции. Уште еднаш, африканските и евроазиските тектонски плочи се судрија во скопскиот регион веќе во 20 век, величините (6,9) беа доволни за 70-80% од градот да бидат несоодветни за понатамошна употреба. Изненадувачки е што немаше премногу жртви (нешто повеќе од илјада луѓе): 25.000 жители беа убиени во споредниот земјотрес во Спитак. Сепак, многу повеќе граѓани во Скопје останаа без засолниште, а тоа беше проблем. И тука, меѓународната заедница дојде на помош на Југославија. Големите градови во Европа релативно ретко страдаат од такви елементи, затоа, во наплив на помош за Скопје обединети се капиталисти и социјалистите.
Двете советски воени градители и Американците пристигнаа во главниот град на социјалистичка Македонија. Помошта беше обезбедена од страна на скандинавците, мексиканците, Полјаците, Бугарите, сето тоа беше забележано во урбаната топонимија. Испита градот дојде лично драги Никита Сергеевич Хрушчов. Новиот мастер план на градот беше создаден од одличен јапонски архитект Кенцо Танге, а непосредно со реставрацијата беше предводен од поранешниот главен архитект на Варшава, Адолф Циборовски. За Музејот на модерната уметност, изграден во градот (исто така и Полјаци), актуелните слики од тоа време од многу земји во светот ги пренесоа своите слики (вклучително, на пример, Пикасо, затоа Skasje има свој Пикасо во оригинал, а копии на Дали се доведени во Минск). Генерално, Скопје по 1963 година се покажа како таков производ на пријателството на народите, "градот на меѓународна солидарност", како што почнаа да го нарекуваат.
Недостатоци од ова, генерално, позитивно искуство беше појавата на македонскиот главен град. Дури и човек бесконечно далеку од историјата на архитектурата може да замисли дека тие требало да бидат изградени на местото на речиси уништениот град во средината на 1960-тите. Токму такво, Скопје не беше ни Париз пред земјотресот, и откако беше целосно трансформиран во резерва на модернизмот со сета своја сиво-бетонска естетика и панел маргини по широки патишта. Таквата брутална архитектура има свој шарм и сега почнува да се цени во тесните кругови на интелигенцијата на земјите од златната милијарда, но две или три генерации скопски жители кои пораснаа во таква ситуација, најверојатно, нема да го делат уживањето на обожавателите на модернизмот.
Часовникот на дотраената стара железничка станица во Скопје (нејзиното преживеано крило сега е окупирано од музејот на историјата на градот) засекогаш фиксиран во 5:17, кога на 26 јуни 1963 година македонскиот главен град почна да се тресат. Вториот пат таа почна да се тресат во 2008-2009 година.
Скопје 2014
Психолошката траума на предозирање со бетонски згради надредена на сопствениот комплекс на инфериорност формирана под услови на независност и завршува со класична сублимација. Најмалку иницијаторите на проектот. За премиерот Груевски проектот "Скопје 2014" не беше само (и не толку) средство за зголемување на туристичката атрактивност на градот, туку и инструмент за формирање на Големиот македонски идентитет. Архитектонските алатки за ова беа избрани реакционерно.
Неокласицизмот е најсложениот стил кој бара академско образование и темелно проучување на оригиналите, не само антички, туку и на ренесансата и, на пример, истиот паладијанизам. Во Скопје, сè беше направено во брзање, во потрага по исполнување на итен државен поредок со соодветните резултати. По должината на реката Вардар, која тече низ самиот центар на македонскиот главен град, дворците на театри, музеи, владини канцеларии и канцеларии на компанијата брзо се зголемија. Нарушените пропорции, прекумерната количина декорација (огромниот обем на архитектонска екстравагантност би го погоди Хрушчов), исклучително слабиот квалитет на работата изгледа како потсмев на уметнички вкус, но истовремено е навистина шокантен: овој целосен кич од ниско ниво е неверојатно интересен да се разгледа.
И последните клинци во ковчегот, каде што вашето чувство за убавина удобно се населува, се скулптури. Синглови и групи (има дури и десетина ликови), домашни и историски, коњски, стоечки, седнички, лажење, скокање - има десетици и десетици од нив, а никој не го знае точниот број (според некои информации, бројот се приближува до илјада). Сета оваа разноликост е концентрирана на многу ограничен дел од централниот дел на градот, и затоа во секое време во вашето поле на гледање ќе има цела низа статуи кои ќе го пострашат Родин, а да не ги спомнуваме античките класици.
Се чини дека Скопје ги спомнува сите, апсолутно сите Македонци (вклучувајќи ги и оние за кои само Македонците сметаат дека се Македонци), кои барем постигнале нешто во животот. На еден мост има триесет статуи, триесет повеќе на вториот, триесет повеќе меѓу нив, триесет повеќе на десниот брег на главниот плоштад и половина дузина, напротив - на левиот брег еден - ист број. Скопје изгледа како жртва на работата на разгневената скулпторска фабрика, која почна да печат производи на транспортерот и не можеше да запре.
Ретки примери на модерна архитектура и преживеаните модернистички гиганти од повоената реконструкција на градот на оваа чудовишна позадина се целосно изгубени. И некаде на истото место е добар отомански Стариот град, нивната тврдина и мост се остатоци од историското наследство на 500-годишната турска доминација, делумно го преживеа земјотресот од 1963 година, а делумно реконструиран уште во времето на Југославија.
Скопје е апсолутизиран еклектичен, каде што средновековните минарити коегзистираат со сив монолитен бетон од 1960-тите, наспроти позадината на дебели колумни со пластичен декор на друга државна институција. Тука е и јарболот на пиратски галеон паркиран во водите на Вардар, статуа на друг локален композитор и панел ритам на станбени високи згради, до кој поминува кинескиот примерок од класичниот Лондон, двокатен Рутмастер.
Сето ова е изненадувачки љубопитно. Во Скопје, навистина сакате да фотографирате сè без да застанете, бидејќи сè околу е толку необично, чудно, за разлика од остатокот од Балканот. Да се фотографира, се разбира, се срамам како понекогаш размислувате, прекорувате себеси, човечки пороци и не можете да престанете, секој пат ветувајќи дека овој пат е последен.
Се разбира, не е последното. Се уште не е јасно дали има смисла да се врати во Скопје по вторпат. Најверојатно не: чувството на новина ќе исчезне. Но, откако ќе мора да го посетите градот. Особено затоа што, освен архитектонската тема, речиси целиот спектар на забава е во релативно голем европски град. Иако, се разбира, невозможно е да се апстрахира од архитектонското опкружување на самото место: целата поента на оваа (северно)-македонска авантура е во неа. И главната идеја со која конечно го завршите: Минск е сé уште среќен.
Comments